Бала күнімде халық батыры Амангелді Иманов туралы түсірілген фильмді сан мәрте көрдім. Бірақ оның ұлттық кино тарихындағы алғашқы қазақ фильмі екенінен хабарсыз едім. Одан сол кездегі саясаттың “лебі” соғып тұрса да, қазақ киносының тарихы осы туындыдан басталады. Фильм 1938 жылы түсіріліп, 1939 жылы 25 қаңтарда премьерасы өтті.
Сол жылдардағы ел өкіметі көрнекті жазушылар Бейімбет Майлин мен Ғабит Мүсіреповке Амангелді Иманов туралы материал жинап, сценарий жазуға тапсырма берді. Сондай-ақ олардың қасына Кереку өңірінде туған белгілі қаламгер Всеволод Ивановты қосады. Қаламдары жүрдек үш суреткер аз уақыт ішінде сценарийді жазып, даяр етеді. Енді киноны түсіру керек.
Осы жерде көрнекті публицист, қоғам қайраткері, кезінде Мемлекеттік кино комитетінің төрағасы болған Камал Смайыловтың “Амангелді –тұңғыш қазақ фильмі” атты мақаласынан үзінді келтірейік:
“Қазақстан мен Ленинград арасында бір-бірімен жасасқан шарт бар-тұғын. 1934 жылы Киров келіп қайтқаннан кейін, олардың арасында өнеркәсіп, ғылым мен өнер саласында екіжақты байланыстар өрбіген. Қазақстан өкіметі Ленинград киностудиясынан осы фильмді қоюға жәрдем сұрады. Режиссер М. Левин мен оператор Х.Назарьянц бастаған кино тобы келіп, “Амангелді” фильмін түсіруге кірісті. Фильм оқиғасы Торғай жерінде өтсе де, жақын жерде, Алматының айналасына түсірілетін болды. Әйгілі Суықтөбені кино адамдары сонда “игере” бастаған. Одан кейін сол жерде талай фильмдер (“Жамбыл”, “Алдар көсе”, “Шоқ пен шер”, т.б.) түсірілді” дейді Камал ағамыз.
Қазақ өмірінен түсірілген тұңғыш киноға ең талантты деген актерлер таңдап алынды. Олардың дені алғаш құрылған Қазақ театрының тарландары еді. Айталық, Амангелді рөліне Елубай Өмірзақов бекітілсе, батырдың әйелі Балымды – ғажайып биші Шара Жиенқұлова ойнады. Сонымен қатар фильмдегі басқа рөлдерде – Серке Қожамқұлов, Қалибек Қуанышбаев, Құрманбек Жандарбеков, Рахметолла Сәлменов, Қапан Бадыров ойнады. Осы фильмге белгісіз сарбаз болып Шәкен Айманов та түскен. Музыкасын А.Жұбанов пен М.Гнесин жазған. Суретшісі – Қ.Қожықов.
Фильмге Амангелді Иманов бастаған 1916 жылғы Торғайдағы ұлт-азаттық көтерілісі арқау болды. Осы көтерілістің басталуына үстем елдің отаршылдық саясаты ғана емес, патшаның 1916 жылғы 25 маусымдағы майданның қара жұмысына 19 бен 43 жас аралығындағы қазақ ер-азаматтарын шақыру жарлығы түрткі болды. Осыған байланысты еліміздің әр өңірінде халық бас көтерді. Соның ішінде Торғай даласындағы қарсылық үлкен көтеріліске ұласып, оған Қызылорда, Қостанай, Ақтөбе, Ақмола, Семей аймақтарынан адамдар қосылып, ғылыми деректерде халық батырының соңынан ерген көтерілісшілер саны 50 мыңға жеткендігін айтады. Көтерілісшілер жанында әскери кеңес жұмыс істеген. Бас сардардың соңынан ерген сарбаздар мұздай қаруланған жазалаушы отрядқа қарсы тұрып, тойтарыс береді. Кинода осы оқиғалар нанымды бейнеленген. Ақыры, Амангелді батыр әйелі Балымның қолында жан тапсырады.
Қайбір жылдары осы киноны “Қазақтың алғашқы дыбыстық көркем фильмі деп санай аламыз ба?” деген түрлі пікірлер туғанда, оған Камал Смайылов тұщымды жауап беріпті.
“Санай алмаймыз, дегендер – біріншіден, оны қойған режиссер мен оператор қазақтар емес, екіншіден, ол басқа киностудияның базасында түсірілген” (ол кезде қазақ киностудиясы құрылмаған) деген «дәлел» айтады, екінші жағынан бұл фильмнің сценарийін жазған қазақ жазушылары, ойнаған қазақ актерлері, музыкасы қазақша, ол қазақ өмірін, қазақтардың тұрмыс-салтын, киім-жиһаздарын алғаш рет экранда көрсетеді. Демек, ол – тұңғыш қазақ фильмі, қазақ киносының тарихы содан басталады”, – деп қадап айтыпты қайраткер.
Сондай-ақ Камал ағамыз жоғарыда айтып өткен мақаласында аталған туындының сценарийін жазған Ғабит Мүсірепов пен фильм редакторы Қасым Тоғызақовтың естелігін келтіреді.
“1936 жылы Мәскеуде қазақ өнерінің бірінші декадасы болғанда Сталин басшыларды қабылдап: “Сендердің Чапаевтарың бар ма?” деген көрінеді. Ол кезде “Чапаев” киносы шығып, жер-көкті дүбірлетіп жатқан кезі. Сонда “бар” деп біздің адамдар кімді көрсеткен көрінеді.
Қасым Тоғызақов: Амангелдіні.
Ғабит Мүсірепов: Жоқ. Әліби Жангелдинді. Ол сол топтың ішінде екен. Сонда Сталин: “Жоқ, ол емес, − депті. – Анау, әлгі Торғайдың, тургайский комиссар, тургайский” деп бір-екі қайталайды. Біреуі айтады қағазға қарады деп, біреуі айтады қараған жоқ деп. Сөйтіп есіне түскенде “Иманов” депті. Содан барып басталып кетті.
Қасым Тоғызақов: Сонда Амангелдіні білетін болған-ау ол кісі?!
Ғабит Мүсірепов: Соны мен жете білмеймін, бірақ білген. Біз сол арада Всеволод Ивановты тауып алдық. Біз екеуміз де кино заңын білеміз деп ойлай алмаймыз. Сосын “Ленфильммен” шарт жасастық. Жұрт декададан елге қайтты. Бейімбет екеуміз Батпаққара жағына, “Амангелдінің еліне кеттік қой. Содан соң Бейімбет екеуміздің очеркіміз 14-15-нөмірге басылды” дейді.
Бір өкініштісі, фильм түсіріліп жатқанда, соның басы-қасында жүрген жазушы Бейімбет Майлинді Қарақастектен ұстап әкеткен. Сол жылы Ғабит Мүсіреповті де тұтқындауға ордер беріп қойған күні “Правда” газетінде “Амангелді” сценарийі жарық көріп, сыршыл суреткер аман қалған.
