Бүгін Қазақстан Конституция күнін атап өтіп жатыр. Құжаттың өзі мемлекет үшін қалыптастырушы дата болғандықтан, бұл есте қаларлық күн. Еліміздің негізгі заңы туралы әрбір қазақстандық не білуі керек?
Конституция деген не?
Қазақстан Конституциясы – мемлекеттің саяси, құқықтық және экономикалық жүйелерінің негіздерін айқындайтын Қазақстан Республикасының ең жоғары нормативтік құқықтық актісі.
Конституция қашан қабылданды?
Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституциясы 1995 жылы 30 тамызда жалпыхалықтық референдумда қабылданды, оған 2022 жылғы 5 маусымда өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.
Құжатқа сәйкес Қазақстан президенттік басқару нысанындағы мемлекет болып жарияланып, 30 тамыз мереке күні болды.
Неліктен Конституция соншалықты маңызды?
Заңгер Данияр Байғабатов еліміздің басты заңы не екенін және оның азаматтарға қандай кепілдік беретінін айтып берді.
Заңгер атап өткендей, маңыздылығы Қазақстан Республикасының барлық заңдары Конституцияға: заңға тәуелді актілерге, нормативтік құқықтық актілерге негізделуінде жатыр. Конституциясыз мемлекетте жалпы құқықтың болуы мүмкін емес.
“Конституция – бұл жалпыхалықтық референдумда қабылданған заңдардың жиынтығы. Яғни, шын мәнінде, Конституцияны халық жасаған және сәйкесінше иерархиялық тұрғыдан алғанда ол республикамыздың ең жоғарғы заңы. Конституциясыз біз конституциялық мемлекет ретінде өмір сүре алмаймыз», – деді Данияр Байғабатов.
Конституция неден тұрады?
Конституция тоғыз бөлімнен тұрады:
I бөлім. Жалпы ережелер.
II бөлім. Адам және азамат.
III бөлім. Президент.
IV бөлім. Парламент.
V бөлім. Үкімет.
VI бөлім. Конституциялық сот.
VII бөлім. Соттар және әділет. Прокуратура. Адам құқықтары жөніндегі уәкіл.
VIII бөлім. Жергілікті басқару және өзін-өзі басқару.
IX бөлім. Қорытынды және өтпелі ережелер.
Заңгер атап өткендей, бөлімдердің әрқайсысында дәл осы бөлімді реттейтін ережелер көрсетілген. Мәселен, «Адам және азамат» бөлімінде мемлекетіміздегі ең жоғары құндылық не екені баяндалған. Сонымен, бірінші орынға адам және оның өмірі қойылады, содан кейін оның құқықтары мен бостандықтары, олардың қалай қорғалатыны, жүзеге асырылатыны, адам өз құқықтарын қалай қорғай алатыны, сондай-ақ оның мүлкі туралы айтылған.
«Президент» тарауы да бізге оның құқықтық мәртебесін, мемлекет басшысы ретіндегі лауазымдарын, өкілеттіктері мен міндеттерін ашады. Егер сіз осы тармақтардың барлығына тоқталсаңыз, конституция әрбір бөлімге арналған жалпы ережелер мен жалпы нормаларды қысқаша көрсетеді.
Конституцияны өзгертуге кім бастамашы бола алады?
Конституцияға өзгерістер енгізудің бастамашысы – Президент. Бұл не оның өз бастамасы, не Парламенттің немесе үкіметтің ұсынысы.
Конституцияны қалай өзгертуге болады?
Қазақстан Республикасының аумағында республикалық референдум өткізіледі. Егер Президент республикалық референдум өткiзуден бас тартса, онда Парламент Парламенттiң әрбiр палатасы депутаттары жалпы санының кемiнде 4/5 даусының көпшiлiк даусымен Парламентке өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы заң қабылдауға құқылы. Конституция, бұл жағдайда Президент бұл өзгерістерге қол қояды.
Егер дауыс беруге қатысқан азаматтардың жартысынан астамы ұсынылып отырған өзгерістерді, яғни облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың кемінде 2/3-і жақтап дауыс берсе, олар қабылданды деп есептеледі.
Конституцияға өзгерістер енгізу тәртібі Конституцияның 91-бабының 1-тармағымен реттеледі.
Конституциясыз өмір бар ма?
“Біздің қоғамда Конституциясыз өмір сүру мүмкін емес. Өйткені біз Қазақстан Республикасы құрылған күннен бастап Конституциямен өмір сүріп келеміз. Бірінші Конституция 1995 жылы республикалық референдумда қабылданды, сондықтан, менің ойымша, біздің Егер біз басқарудың басқа түріне ауыссақ, өмір сүре алмас едік, біздің барлық нормаларымыз, құқықтарымыз Конституцияға негізделген», – деді заңгер.
Конституциясы жоқ елдерде не болады?
Конституциясыз өмір сүретін елдер бар, бірақ олардың басқа заңдар жинағы бар. Мысалы, Сауд Арабиясында бұл шариғат. Бұл басқа ережелер мен заңдар жиынтығы. Ұлыбританияда англосаксондық құқық жүйесі Рим құқығын да қолданады. Заңның өзі басқа, сондықтан ол жерде басқа заңдар жиынтығы қолданылады. Мұндай елдердің конституциясы жоқ, бірақ басқа да негізгі заңдары бар.
Неліктен Конституцияны білу керек?
Өз құқығыңды білу, сауатты болу және заң тұрғысынан өзіңді қорғай білу және басқа адамдарға көмектесу үшін Конституцияны білу керек.
Бала өзінің конституциялық құқықтары туралы не білуі керек?
Заңгердің айтуынша, бәрі баланың жасына байланысты. 7-10 жас аралығындағы балалардың еліміздің негізгі заңын меңгеруіне әлі ерте.
“Жасөспірімдік болса Конституцияның кейбір негіздерін білуі керек. Сонымен қатар, оның құқықтары ғана емес, сонымен қатар білуі тиіс міндеттері де бар”, – деп қорытындылады заңгер.
Дереккөз: Tengrinews.kz
